Muzeum – Zabytkowa chyża łemkowska w Olchowcu
W wyniku walk o Przełęcz Dukielską oraz wysiedleń na Ukrainę i tragedii „Akcji Wisła” Olchowiec zmalał do 12 gospodarstw tracąc prawie 90% przedwojennej zabudowy. Zachowane chaty i zabudowania gospodarcze wymagały remontów, w wyniku których (np. wymiany pokrycia dachów) zatracały swój pierwotny charakter. Jedną z ostatnich zachowanych w niezmienionej postaci łemkowskich chyż, prawie w ostatniej chwili udało się jednak uratować.
Zakupił ją w 1981 roku Tadeusz Kiełbasiński, zapalony turysta górski, miłośnik łemkowszczyzny z Łodzi. Po przeprowadzeniu pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krośnie gruntownego remontu, w trakcie którego najwięcej nakładów i pracy wymagała wymiana części zniszczonej słomianej strzechy na identyczną, ale nową, chyża została w dniu 16 czerwca 1986 roku wpisana do rejestru zabytków pod nr Ks. A-94.
Od 1982 roku nowy właściciel chyży rozpoczął urządzanie w niej niewielkiej początkowo ekspozycji pamiątek prezentujących kulturę i sztukę Łemkowszczyzny, a zbieranych przez niego od 1955 roku (najstarszy eksponat pozyskany został do zbiorów 19 czerwca 1955 r.) podczas licznych wędrówek po terenach Beskidu Sądeckiego, Niskiego i Bieszczadów. Wiele z tych eksponatów to absolutne unikaty, które dzięki temu, że trafiły do zbiorów, uratowane zostały przed całkowitą zagładą i zapomnieniem.
Jak to zwykle w takich przypadkach bywa, powstanie muzeum stało się dodatkowym bodźcem do powiększania kolekcji, która szybko zaczęła rosnąć, osiągając naprawdę imponujące rozmiary. Wiele pamiątek trafiło do muzeum w formie darów od sąsiadów i bliższych lub dalszych znajomych, wiele zostało zakupionych lub uzyskanych w drodze wymiany na przedmioty bardziej użyteczne. Z czasem do eksponatów łemkowskich doszły huculskie.
Obecnie na muzeum składają się:
– zachodniołemkowska, drewniana chyża, o konstrukcji zrębowej, w której pod wspólnym, dwuspadowym, krytym słomianą strzechą dachem z wysuniętym okapem, znajdują się pomieszczania mieszkalne – kuchnia z piecem kuchennym i chlebowym, alkowa i sień oraz pomieszczenia gospodarcze – komora, obora i stodoła (boisko);
– sypaniec dwukomorowy, drewniany, o konstrukcji zrębowej, z wysuniętym dachem dwuspadowym, krytym strzechą.
Do chyży od strony zachodniej przylega drewutnia.
Całość ogrodzona jest płotem z drągów drewnianych, wspartych na słupkach z daszkami dwuspadowymi.
W pomieszczeniach mieszkalnych znajdują się typowe dla łemkowskiej chyży sprzęty: łóżko, stół, ława, zydle i kołyska, a także modele łemkowskich cerkwi, łemkowskie zabawki, pisanki, ikony i wiele innych.
Właściwa ekspozycja muzealna urządzona jest w pomieszczeniu dawnej obory, gdzie prezentowane są między innymi:
– 9 pełnych strojów łemkowskich (5 damskich, 3 męskie i 1 dziewczęcy), na które składają się kabaty, gorsety, oplicze damskie, kożuszki, chustki (tebetiłki), czepce, paciorki, soroczki, nohałki, czuhania, hunie, krysak, bruszlak, 6 par kierpców, buty zimowe, wianek weselny panny młodej;
– sprzęty gospodarstwa domowego, a wśród nich żarna, cebrzyki, budynki (masielnice), garnki gliniane, kamienne i żeliwne, dzieżki, dzbanki, opałki, koszyki do chleba, serownice, cedziłki, mątewki, łyżnik z łyżkami drewnianymi, żelazka, kijanki i tarki do prania, lampy naftowe i in.;
– narzędzia takie jak piły, topory, siekiery, wiertła ręczne, heble, młotki drewniane, bijaki do rąbania drewna, kliny, brusy i in.;
– sprzęty i narzędzia rolnicze, a wśród nich wozy drabiniaste, pługi, radła, chomąta dla bydła i koni, uprząż końska, kosy, sierpy, widły drewniane, grabie, cepy, wijaczki, grace, szpadle drewniane, maźnice, kołyska polowa, osełki i pochewki na nie;
– sprzęty i narzędzia pozarolnicze, a wśród nich krosna, motowidło, terlice, hrebena, szpular, kołowrotki, gręplownica ręczna, kądziel i wrzeciona;
– pozostałości po walkach o Przełęcz Dukielską, a wśród nich między innymi, hełmy, łuski pocisków, pojemniki na amunicję, łopatki saperskie i menażki;
W dawnej stodole znajduje się ekspozycja zbiorów huculskich, na którą składają się między innymi:
– wytwory rękodzieła artystycznego, a wśród nich intarsjowany stół i krzesła, liżnyki, kilimy, rusznyki, poduszki, trijcie, tariełki, pisanki;
– 5 kompletnych strojów (3 męskie, 1 kobiecy i 1 parobczański), na które składają się keptary, soroczki, spódnice, zapaski, poprużki, korale, kraesanie, rohaczka, postoły, kapczury;
W muzeum znajdują się także zbiory bibliograficzne i ikonograficzne dotyczące Łemkowszczyzny i Huculszczyzny liczące wiele set pozycji.
Muzeum utrzymywane jest z prywatnych funduszy jego właściciela, a jedyna dotacja pochodzi z prowadzonej pod auspicjami Towarzystwa Karpackiego sprzedaży cegiełek, które można zakupić m. in. w muzeum.
Zwiedzać je można w okresie od kwietnia do listopada o każdej porze dnia. Wstęp wolny. Większe grupy proszone są o wcześniejsze zgłaszanie terminu zwiedzania, najlepiej listownie na adres:
Muzeum – Zabytkowa chyża łemkowska w Olchowcu, Olchowiec 23, 38-450 Dukla
