Peter Kónya
Aż do końca XVIII wieku Żydom nie pozwalano na osiedlanie się w wol-nym mieście królewskim Preszowie, aczkolwiek ich obecność na Szaryszu sięga wczesnego średniowiecza, czego dowodzą lokalne nazwy i liczne przekazy historyczne. Największe osady żydowskie znajdowały się w sąsiedztwie miejscowości Śebastova (gmina żydowska zwana Śariśske Luky), Zborov, Pećovska Nova Ves, Brezovica, Vel’ky Śaris, Raslavice, Ćirć, Hanuśovce, Kurima i Malcov.
Chociaż Żydzi nie mieszkali w miastach, szaryscy mieszczanie utrzymy-wali z nimi kontakty i współpracowali w dziedzinie „dalekosiężnego” handlu, zwłaszcza z Polską. Dokumentują to liczne źródła pisane. Najstarsza wzmianka o preszowskich Żydach pochodzi z 1531 r. Mówi ona o kupcu z Preszowa, który wraz z innym Żydem ukrył w Krakowie srebrny puchar. Inny zachowany zapis (z 1633 r.) dotyczy procesu z dwoma Żydami z Krakowa, którzy mieli prawo do sprzedaży wina produkowanego przez pewnego preszowskiego rolnika.
Niezależnie od współpracy w dziedzinie transportu i handlu zagranicznego, Żydzi, ze swoimi szerokimi kontaktami i niskimi cenami, stanowili niebezpieczną konkurencję dla szaryskich kupców. Z tego właśnie względu miejscowa gildia kupiecka (której liczni członkowie zasiadali w preszowskiej radzie miejskiej) wielokrotnie podejmowała inicjatywę regulacji prawnych uniemożliwiających lub poważnie ograniczających napływ ludności żydow-skiej do miasta. Jedną z nich był tzw. „przywilej gildii”, zabraniający Żydom wstępu do Preszowa poza dniami jarmarków, który został potwierdzony przez króla Macieja II w 1615 r. Gildia zakazywała także swoim członkom nabywania towarów od Żydów i ich pełnomocników, a majątek Żydów, którzy naruszali ten zakaz, podlegał konfiskacie. Na mocy ustawy wydanej przez Marię Teresę Żydzi mieli prawo przebywać w Preszowie tylko przez trzy dni podczas każdego z sześciu dorocznych jarmarków. Mieszczanin, który w innym czasie udzielił Żydowi gościny, płacił 12 reńskich dukatów grzywny. Te i inne dyskryminacyjne zarządzenia obowiązywały aż do pierwszej połowy XIX w., ale pomimo nadzoru miejscowych jezuitów nie były zbyt ściśle przestrzegane.
Migracja polskich Żydów na teren cesarstwa austriackiego nasiliła się znacznie w drugiej połowie XVIII w. (zwłaszcza po przyłączeniu Galicji). Imigranci osiedlali się przeważnie we wschodniej części kraju, a więc właśnie na Szaryszu. W tym okresie Żydzi podejmowali starania o zniesienie restrykcji ograniczających ich ekonomiczną aktywność na terenie Preszowa. W wielu przypadkach byli nawet wspierani przez lokalny samorząd szlachecki. Pomimo tych wysiłków aż do 1780 r. żaden Żyd nie zdołał osiedlić się w mieście. Położenie społeczne Żydów zmieniło się dopiero pod berłem Józefa II, zwłaszcza po wydaniu dokumentu Patent Systematica Gentis Judaicae Regulatio, który przyznawał im szeroki zakres praw.
Pierwszym Żydem, który na stałe zamieszkał w Preszowie, był Marcus Hollander, szanowany i majętny kupiec z silnymi koneksjami na dworze cesarskim, który przybył tu z galicyjskiego Tarnopola w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Osiadł w mieście, lekceważąc wciąż obowiązujące zakazy i opór władz samorządowych. Nabył dom przy rynku i otworzył w nim hurtowy handel tekstyliami. Rada miejska pogodziła się z czasem z jego obecnością w Preszowie, zwłaszcza kiedy okazało się, że kapitał i szerokie kontakty kupca mogą przynieść miastu korzyści. Natomiast gildia kupiecka, uparcie nie akceptująca konkurencji żydowskiego handlowca, zanosiła skargi do władz municypalnych, władz prowincji, wreszcie do samego cesarza. Wezwała nawet wszystkie gildie monarchii do działań na rzecz rugowania Żydów z miast. Nic te wysiłki nie pomogły i Marcus Hollander pozostał w Preszowie. Otworzył kolejne sklepy, uzyskał prawo sprzedaży wina i spirytualiów, wziął w dzierżawę majątek ziemski i wybudował nowy dom. Na początku XIX w., chcąc poprawić swe stosunki z mieszczanami, ufundował na rynku fontannę z posągiem Neptuna, która zachowała się do dziś.
Niezależnie od działalności handlowej, Hollander zaangażował się głęboko w sprawę podniesienia poziomu kulturalnego swych współwyznawców na Szaryszu. Zreorganizował zarówno religijne, jak i świeckie życie społeczności żydowskich, systematycznie budował żydowskie szkoły, propagował literaturę i najnowsze odkrycia naukowe. Dwukrotnie, w 1806 i 1813 r. był wybierany na Sędziego (Rosz Medina) w komitacie szaryskim. Jego aktywność nie ograniczała się do jednego regionu, wielokrotnie udzielał wsparcia Życiom z odleglejszych stron (m.in. płacił za nich pogłówne żydowskie) i uczestniczył we wszystkich ważniejszych zgromadzeniach w Bratysławie i Budzie.
Marcus Hollander i jego syn Leo długo byli jedynymi Żydami w Preszowie. Pomimo józefińskich reform i wydanego w 1790 r. prawa De Juda-eis (potwierdzającego patent Józefa II) władze miejskie używały wszelkich dostępnych sposobów, by zablokować żydowską imigrację. Jeszcze w pierwszej połowie XIX w. wydawano liczne lokalne rozporządzenia ograniczające możliwości pobytu i prowadzenia interesów przez Żydów na terenie miasta. Mimo to od lat dwudziestych ich liczba zaczęła rosnąć i w połowie stulecia osiągnęła prawie 200 osób. Większość przybyła z pobliskiej gminy żydowskiej w Śariskich Lukach, której też w pierwszym okresie podlegali administracyjnie preszowscy Żydzi. Również w drugiej połowie XIX wieku pozostały niektóre wspólne instytucje, ale już w 1830 r., pomimo protestu rady miej-skiej, Żydzi utworzyli w Preszowie własną gminę wyznaniową. Jej pierwszym przełożonym (a później, aż do śmierci, przewodniczącym honorowym) został Leo Hollander, który cały swój majątek i energię oddał sprawie tworzenia w rodzinnym mieście wzorowej społeczności żydowskiej i walce o równe prawa dla Żydów w całym państwie. W latach trzydziestych udostępnił własny budynek na dom modlitwy (Bejt ha-midrasz) i kancelarię gminy żydowskiej (Gemeindezimmer), a w latach 1847-49 zainicjował budowę pierwszej preszowskiej synagogi. Współpracował z nim światły rabin, profesor języka hebrajskiego w Kolegium Ewangelickim (późniejszy profesor zwyczajny uniwersytetu w Cambridge), dr Marek Salamon Schiller-Szinessy. Hollander był aktywnym uczestnikiem życia politycznego lat czterdziestych i przyczynił się do zniesienia wielu antyżydowskich praw.
Żydowska ludność cesarstwa Habsburgów z radością powitała Wiosnę Ludów 1848-49 i przyłączyła się do zbrojnej walki o niepodległość i nowoczesne, demokratyczne społeczeństwo. Preszów nie mógł pozostać na uboczu tych rewolucyjnych wydarzeń. Liczni tutejsi Żydzi uczestniczyli w nich jako oficerowie i żołnierze Gwardii Narodowej i Obrony Terytorialnej {horwedu). Leo Hollander, w randze majora, aż do końca wojny zajmował stanowisko generalnego kwatermistrza armii i brał udział w obronie fortu Komarńany. Rabin dr Schiller-Szinessy organizował rekrutację swoich współwyznawców do armii powstańczej, a później sam wstąpił w jej szeregi. Wzięty do niewoli i skazany przez austriacki sąd na śmierć, zbiegł i schronił się na emigracji w Anglii.
W okresie reakcji po Wiośnie Ludów trwał pokojowy rozwój społeczności Żydów Preszowa. Wobec braku swobód politycznych przywódcy żydowscy koncentrowali się na tworzeniu podstawowych instytucji społecznych.
W 1850 r. powstało Chewra Kaddisza (dosl. Pobożne Bractwo, bractwo pogrzebowe) w 1855 r. — Dobroczynne Towarzy-stwo Kobiet, a w 1857 r. szkołę gminy przekształcono w Państwową Szkołę Żydowską.
Po proklamowaniu w 1867 r. dualistycznej monarchii austro-węgierskiej rozwiązano ostatecznie problem emancypacji ludności żydowskiej, która reprezentowała już w tym okresie ogromny potencjał ekonomiczny i intelektualny, jaskrawo kontrastujący z niskim statusem prawnym. Ustawa z 1867 r. zrównała Żydów w prawach z wszystkimi innymi obywatelami Węgier. Wkrótce potem odbył się pierwszy Powszechny Kongres Żydów. Podczas jego obrad ujawnił się podział węgierskich Żydów na dwie duże (reformowaną i ortodoksyjną) oraz dwie mniejsze (Status Quo Ante i chasydzką) grupy wyznaniowe. Gmina preszowska należała do skrzydła reformatorskiego, a Leo Hollander był nawet na Kongresie jednym z liderów grupy reformowanej. Jednakże w wyniku narastającej migracji ze wsi liczba ortodoksyjnych Żydów w Preszowie powiększała się, co doprowadziło w 1871 r. do podziału preszowskiej gminy wyznaniowej na odłam reformowany i ortodoksyjny. Na skutek dalszego napływu Żydów z prowincji gmina ortodoksyjna rosła szybciej i do końca stulecia miała już więcej członków niż odłam re-formowany. Obie gminy współżyły zgodnie, tworząc równoległe instytucje społeczne i stawiając własne budynki publiczne. Pierwsza łaźnia rytualna (mykwa) powstała w 1868 r., pierwszy cmentarz reformowany w 1876 r., zaś w 1868 r. założono pierwszą reformowaną szkołę, najnowocześniejszą w mieście. Po wielkim pożarze miasta, podczas którego spłonęła także synagoga, wybudowano nową synagogę reformowaną, dzięki funduszom zgro-madzonym w Anglii przez prof. Schillera-Szinessyego. Gmina ortodoksyjna wybudowała w 1884 r. Bejt ha-midrasz, w 1898 r. dużą synagogę, w 1891 r. cmentarz, zaś w 1904 r. mykwę. W międzyczasie oddzieliły się od niej dwie mniejsze grupy: aszkenazyjczyków i chasydów, które zaczęły korzystać z własnych Bejt ha-midrasz.
Liczba Żydów w Preszowie wzrosła do 1429 w roku 1891 (13,7% lud-ności miasta) i do 2106 na przełomie stuleci (16%). Gmina ortodoksyjna liczyła więcej wyznawców, lecz gmina reformowana zachowała dominującą pozycję, ze względu na wyższe przeważnie położenie społeczne swych człon-ków. Lata poprzedzające I wojnę światową charakteryzowały się wszechstronnym rozwojem życia religijnego, kulturalnego i społecznego preszowskich Żydów. Obie gminy dysponowały własnymi szkołami ludowymi, gmina ortodoksyjna prowadziła ponadto szkołę talmudyczną (jesziwę) oraz przedszkole.
Młodzież żydowska z miasta i okolicy kształciła się w Liceum Ewangelickim, gdzie stanowiła około połowy uczniów. W okresie tym w Preszowie działały następujące żydowskie organizacje i stowarzyszenia: Chewra Kaddisza, Dobroczynne Stowarzyszenie Kobiet, Ortodoksyjne Chewra Kaddisza, Dobroczynne Stowarzyszenie „Socher Tow”, Towarzystwo Talmudu i Tory, Towarzystwo Ortodoksyjnych Izraelitek, Towarzystwo Opieki nad Chorymi „Bikur Cholim” oraz preszowski oddział organizacji węgierskich syjonistów.
Wzrost liczebny preszowskiej społeczności żydowskiej i rozwój jej aktywności religijnej, kulturalnej i społecznej trwały nadal po zakończeniu wojny, choć początkowo wystąpiły trudności z zaakceptowaniem zmienionej sytuacji politycznej (żydowska inteligencja miała węgierskie poczucie narodowe). Według danych spisowych w 1921 r. w Preszowie mieszkało 3477 Żydów (19,7% ludności), a w 1930 r. liczba ta wynosiła już ponad 4000, co stanowiło czwartą część ludności miasta. Na skutek dalszego napływu przybyszów ze wsi i ze względu na odcięcie Preszowa granicą od ośrodków reformowanego judaizmu w wielkich miastach węgierskich, gmina ortodoksyjna trzykrotnie przewyższyła liczebnością pozostałe odłamy. W 1930 r. oddano do użytku nowoczesny budynek synagogi ortodoksyjnej, w 1935 r. własną synagogę wybudowali chasydzi. W okresie międzywojennym do już istniejących organizacji dołączyły nowe: Reformowane Towarzystwo Kulturalne, Towarzystwo Dziewcząt „Debora”, Ortodoksyjne Stowarzyszenie Dobroczynności „Poel Zedek”, Towarzystwo Samopomocy (Nothilfsverein), Kasa Pożyczkowa „Zedoko”, Przemysłowo-Handlowe Stowarzyszenie Żydów Preszowa i inne. Klub Sportowy „Makabi” troszczył się o rozwój fizyczny młodzieży. Działały dwie żydowskie organizacje skautowe. Aktywność polityczna skupiała się w preszowskim oddziale Partii Żydowskiej. Wśród organizacji kultural-nych szczególną rolę odgrywało Towarzystwo Muzeum Żydowskiego, którego działalność sięgała daleko poza granice miasta, a nawet wschodniej Słowacji. Jego zasługą było utworzenie w Preszowie w 1928 r. pierwszej i jedynej w Słowacji żydowskiej placówki muzealnej.
Tragiczne wydarzenia II wojny światowej, które przyniosły zagładę europejskiemu żydostwu, przerwały dynamiczny rozwój obu żydowskich gmin Preszowa.
W końcu lat trzydziestych liczba Żydów w Preszowie wzrosła w krótkim czasie do ponad 5000 (oficjalnie w 1940 r. mieszkało ich tu 4381, nie licząc uchodźców). Miasto stało się schronieniem dla Żydów uciekających przed prześladowaniami z Niemiec, Austrii, Protektoratu Czech i Moraw oraz Polski. Miejscowi współwyznawcy pomagali zbiegom w przedostawaniu się na Węgry i dalej, do Palestyny. Z tego powodu na początku lat czterdziestych w Preszowie jako pierwszym mieście Słowacji wprowadzono dra-styczne posunięcia skierowane przeciwko Żydom, na przykład zmuszono ich do noszenia żółtych opasek (później zastąpionych przez Gwiazdę Dawida), wysiedlono z domów przy głównej ulicy, konfiskowano mienie. 25 marca 1942 r. z Preszowa ruszyły do obozów koncentracyjnych pierwsze transporty żydowskich dziewcząt. Do października tego roku z miasta i okolic deporto-wano ponad 6000 Żydów. Większość z nich straciła życie w obozach zagłady, głównie w Oświęcimiu, Treblince i Majdanku. Na miejscu pozostało tylko około 500 Żydów, głównie posiadaczy specjalnych zezwoleń, kolaborantów oraz członków mieszanych małżeństw. Podobna liczba osób zdołała zbiec na Węgry lub ukryć się na terenie Słowacji.
Resztę żydowskiej ludności Preszowa wywieziono wiosną 1944 r. do zachodniej i środkowej Słowacji. Po wybuchu Słowackiego Powstania Narodowego pewna liczba Żydów wstąpiła w szeregi armii powstańczej i oddziałów partyzanckich. Wielu z nich poległo w walkach. Wielu preszowskich Żydów nie przeżyło terroru niemieckiej armii okupacyjnej jesienią i zimą 1944 r. lub zostało wywiezionych do obozów koncentracyjnych w Czechach, Niemczech i Austrii. Łącznie w latach 1942-45 utraciło życie (w większości w obozach) około 6400 żydowskich obywateli Preszowa i okolic. Zakończenia wojny dożyło tylko około 800 osób, przeważnie tych, którym udało się schronić na Węgrzech lub przetrwać w ukryciu do wyzwolenia kraju. Tylko nieliczni zdołali przeżyć obozy koncentracyjne.
Preszowska gmina żydowska odżyła wkrótce po zakończeniu II wojny światowej, od początku borykała się jednak z licznymi trudnościami, zwłaszcza materialnymi, związanymi z odnowieniem życia religijnego i opieką nad ofiarami obozów. Większość budynków publicznych uległa dewastacji lub zniszczeniu podczas nalotów, a ich wyposażenie rozkradziono. Po wystąpieniach antysemickich w 1945 r. i przewrocie z lutego 1948 r. wielu Żydów wyjechało do Izraela lub USA. Z powodu emigracji oraz antyreligijnej polityki reżymu komunistycznego, a także ze względu na wysoką przeciętną wieku wyznawców, liczebność gminy spadła z 1000 osób w 1945 r. do zaledwie 60 w 1989 r. Pomimo tych niekorzystnych zjawisk udało się w okresie powojennym wznowić wśród preszowskich Żydów życie religijne. Nie da się tego niestety powiedzieć o innych rodzajach aktywności społecznej. Nie wznowiła także działalności gmina reformowana i dwie mniejsze wspólnoty.
Po 1989 r. gminie udało się zapobiec planowanemu wywiezieniu wypo-sażenia synagogi do Los Angeles. Liczba jej członków znów wzrosła (do 105 osób) i dzięki zmianom politycznym z listopada 1989 r. nasiliła się jej aktywność. Bardzo przyczyniła się do tego pomoc międzynarodowych fundacji i poparcie władz państwowych. W 1991 r. uroczyście odsłonięto Pomnik Ofiar Holocaustu, a w 1993 r. wznowiło działalność Preszowskie Muzeum Żydowskie (jego zbiory w 1939 r. skonfiskowano i przewieziono do Pragi).
Żydowska gmina wyznaniowa jest obecnie właścicielem czterech synagog: ortodoksyjnej, reformowanej, chasydzkiej oraz synagogi w Śariśskich Lukach, lecz tylko jedna z nich (ortodoksyjna) jest użytkowana zgodnie ze swym właściwym przeznaczeniem. W pozostałych mieszczą się magazyny i biura. Gmina dysponuje ponadto sześcioma cmentarzami (stary, reformowany, ortodoksyjny, w Śariśkich Lukach, Solivarze i Dubravie), ale tylko reformowany jest obecnie używany. Pierwsze trzy częściowo zrekonstruowano, pozostałe są w bardzo złym stanie.