Agnieszka Wielocha
(fragment)
Podróżując Rumuńskimi bezdrożami, możemy dostrzecczasami, jaśniejąca na wzgórzu, smukłą sylwetkę ufortyfikowanegokasztelu zwanego tutaj kulą. Jej widok przywiedzie nam namyśl miniony dawno świat, w którym po piaszczystych drogach Rumuniigalopowali na koniach bojarzy, przechadzały się w długich,powłóczystych sukniach ich pełne wdzięku żony, a na traktach handlowychspotkać można było groźnych opryszków oraz siejące postrach bandytureckich rabusiów.
Budowle te z wielu względów zasługują naszczególne zainteresowanie. Nazwa ich pochodzi od tureckiego słowa”kula” czyli wieża. Powstały one w większości w XVIII w., w którymświecka architektura rumuńska zdominowana został przez styl zwanybrinkoweańskim (od panującego w tym okresie hospodara ConstantinaBrâncoveanu), będący rodzajem rumuńskiego baroku i stanowiącym twórcząmieszaninę elementów włoskiego renesansu, oraz sztuki bizantyńskiej iorientalnej. Kwintesencją tego stylu był pałac w Mogoşoaia wybudowanyprzez Constantina Brâncoveanu. Styl ten widoczny jest też choć wuproszczonej i skromniejszej wersji w dworach (konakach i hanulach)oraz właśnie w kasztelach zwanych kulami.
Kulebyły najczęściej budowlami o jednym lub dwóch piętrach, pomyślanymijako rezydencje obronne, chroniące życie i majątek właściciela(bojarów, kupców, zamożnych chłopów) przed atakami małych uzbrojonychoddziałów hajduckich. Były to proste budowle o masywnych murach. Parterbył na ogół pozbawiony otworów, za wyjątkiem jednej pary drzwi. Wąskieokna i ganki znajdowały się jedynie w wyższych kondygnacjach.Koniecznie trzeba podkreślić fakt, że kule były w tych czasach jedyną formą budowli obronnych tolerowaną przez Turków na terenie dzisiejszej Rumunii.
NaWołoszczyźnie ten typ kasztelu zaczął się pojawiać w XVIII w. a jegorozwój na tym obszarze jest konsekwencją niezliczonych najazdówczynionych wzdłuż Dunaju przez bandy Turków z Vidynu i Ada-Kaleh, atakże wydarzeń mających miejsce na początku XIX w. kiedy okolice tebyły pustoszone przez paszę Vidynu – Osmana Pasvana Oglu. Źródłapisane z tego okresu mówią:
„Biorąc pod uwagę bezpośredniozagrażające niebezpieczeństwo mniejsi Olteńscy bojarowie chronili sięwraz ze swoimi żonami, dziećmi i uzbrojoną służbą w kulach istniejących w ich majątkach, aby móc obronić się przeciw tym, którzy ich atakowali”.
Dużailość tego typu kaszteli została wzniesiona w czasie powstaniawołoskiego w 1821 r. a nawet później. Wielcy bojarowie nie musieli sięzmagać z tym problemem, ponieważ żyli raczej w pałacykach, bronionychprzez własną armię przyboczną lub osiedlali się w Craiovej iBukareszcie.
Podobieństwo kul do architektury ludóworientalnych (Afganistan, Iran, ect.) zapewne nie jest przypadkowe itam właśnie należy szukać ich pierwowzorów. Trzeba jednak podkreślićtakże wcześniejsze ślady analogicznych rozwiązań w rodzimejarchitekturze rumuńskiej. Przykładem może tu być jedna z wieżklasztornych z epoki Mateusza Bessaraba (1632-1654). Co więcej, wysokifundament przeszyty wąskimi okienkami, które mogły być używane jakomachikuły, znajduje swój odpowiednik w starym typie chłopskich domów zterenów górskich. W większości kul z terenu Oltenii, na ostatnimpiętrze występują loggie otwarte na zewnątrz arkadami o trójlistnychłukach i krótkich kolumnach, często ozdobionymi girlandami. One właśniesą spadkiem po architekturze epoki Brâncoveanu, a w ich rozwiązaniu bezproblemu możemy się doszukać dużych ustępstw na rzecz wygody i funkcjidekoracyjnej, mimo że traci trochę na tym obronność budynku. Jednakrozciągnięta wzdłuż całego frontu, skąpana w słońcu loggia olteńskiejkuli stanowiła dla mieszkańców domu miejsce wypoczynku, pełniącrównocześnie funkcję punktu strategicznego skąd właściciel posiadłościmógł ogarnąć wzrokiem to co działo się na dziedzińcu oraz spostrzec wporę każde zagrażające niebezpieczeństwo. Ten ciekawy elementarchitektoniczny niespotykany w innych kasztelach na terenie Rumunii,jest charakterystyczny jedynie dla obszaru Oltenii i stanowi owyjątkowym uroku olteńskich kul.
Podsumowując charakterystykę Rumuńskich dworów obronnych zwanych kulami,należy przede wszystkim zaznaczyć że były one zamieszkiwane głównieprzez pomniejszych bojarów, miały kształt wieży o grubych ścianach zwąskimi okienkami-strzelnicami, składały się z dolnej, masywnej częściwykorzystywanej jako piwnica i piętra (często dwóch) przeznaczonego naczęść mieszkalną, do której prowadziły wewnętrzne schody. Wyższe piętrootwierało się na zewnątrz poprzez loggię.
Jednak istnieją takżeprzykłady większych kul z pojedynczym piętrem o zdecydowanieprostokątnym kształcie, które przez swój odbiegający od schematu wyglądzostały nazwane „prawdopodobnymi kulami”. W tych wyjątkowych okazach, onietypowych proporcjach, nazwę kula uzasadniona obecnośćwszystkich innych elementów charakterystycznych dla tego typu budynków:grubych ścian z machikułami, a przede wszystkim wewnętrznych schodów,które w zwykłych domach znajdują się na zewnątrz budynku i prowadzą dobelwederu. Budowle tego typu są częścią tradycji lokalnej i sąwzorowane na kuli Tudora Vladimirescu z Cerneţi – Piatra Albă, kulirodziny Cuţuieşti z Broşteni czy kuli Duca z Măldăreşti.
W poniższym przeglądzie Rumuńskich kaszteli zwanych kulami, zastosowaliśmy porządek geograficzny z zachodu na wschód. (…)
