Na początku kwietnia 2015 r. ukazał się album Jana Majewskiego Cmentarze z I wojny światowej w Beskidzie Niskim i na Pogórzu. Miłośnicy pamiątek Wielkiej Wojny i beskidzkich zabytków otrzymali w nim kolejną pozycję, którą określić można mianem cennej, jeśli nie obowiązkowej. O wyjątkowości albumu wśród innych publikacji poświęconych tej tematyce decyduje przy tym bogactwo zdjęć archiwalnych prezentujących stan zachowania cmentarzy w drugiej połowie lat 80. XX w., tj. zarówno przed ich dalszą degradacją w kolejnych dekadach, jak i przed remontami, których doczekały w ostatnich czasach.
Zdjęcia archiwalne wykonane zostały przez Jana Majewskiego w latach 1986-1987 w ramach przygotowywanej pracy dyplomowej Wybrane cmentarze wojskowe z okresu I wojny światowej w rejonie Beskidu Niskiego i Pogórza – próba fotodokumentacji. Pierwotny plan zakładał dokumentację kilkunastu cmentarzy, ostatecznie Autor uwiecznił w swoim obiektywie cztery nisko‑beskidzkie i pogórzańskie okręgi cmentarne. Kilka tysięcy negatywów i slajdów będących pokłosiem tych prac zapewniło więc bogactwo wyboru materiału historycznego włączonego do nowej publikacji przygotowanej na 100. rocznicę ofensywy gorlickiej.
Album obejmuje swym zasięgiem okręgi cmentarne: I Żmigród, II Jasło, III Gorlice i IV Łużna. W części wstępnej zawiera reprodukcje najstarszych zdjęć archiwalnych z okresu budowy i pierwszych lat istnienia cmentarzy (zdjęcia te stanowiły uzupełnienie wspomnianej pracy dyplomowej). Następnie, w podziale na okręgi, prezentuje 143 wojenne cmentarze Beskidu Niskiego i Pogórzy. Imponująca objętość albumu (łącznie ponad 1500 fotografii) sprawia, że każdy przedstawiony jest wielostronnie – zarówno jeśli chodzi o liczbę kadrów, jak i stronic. Na ikonografię cmentarzy składają się zdjęcia współczesne (wykonane w roku 2014) oraz wspomniane fotografie z lat 80. Najciekawiej wypada więc zestawienie stanu cmentarzy sprzed 30 lat z ich stanem współczesnym, przy czym Autor, jak sam zaznacza we wstępie, skupił się na przedstawieniu zmian, które zaszły w ich wyglądzie. Już sama możliwość takiego porównania czyni album wyjątkowym, skłaniając jednocześnie do refleksji nad tym, jak wiele dla zachowania beskidzkich cmentarzy już zrobiono, a ile do zrobienia jeszcze pozostało. Album Jana Majewskiego daje też podstawę do tego, by nie bez satysfakcji stwierdzić, iż troska o cmentarze wojenne z I wojny światowej świadczy o tym, że w wolnej Polsce zrozumieliśmy, iż karpackie zmagania trzech armii są też częścią naszej historii.
Bardzo bogatego materiału ikonograficznego nie pozostawił Autor bez stosownego komentarza. Album otwiera zwięzły zarys działań wojennych oraz historii budowy cmentarzy. Ikonografię każdego cmentarza otwiera opis obiektu i informacja o trasie dojścia. Dla każdego okręgu zamieszczono też schematyczny plan lokalizacji wszystkich cmentarzy wchodzących w jego skład. Bibliografia stanowiąca podstawę opisów obejmuje sztandarowe (i nie tylko) pozycje składające się na literaturę przedmiotu.
Wart odnotowania jest też fakt, iż album mimo swej imponującej objętości (607 str., format 227 x 295 mm, ponad 1500 współczesnych i archiwalnych zdjęć kolorowych i czarno-białych) dostępny jest w cenie zdecydowanie niższej niż ta, do jakiej w przypadku wydawnictw tego typu i rozmiaru przyzwyczaił nas rynek wydawniczy. Szczegółową prezentację książki zawiera strona cmentarzewojenne.pl.
Wojciech Włoskowicz
Kategorie