Wojciech Krukar
[fragmenty] [pominięto przypisy i większość ilustracji]
(…)
Dzisiaj mówimy więc o dwóch źródłach Sanu. Najbardziej znane jest źródło Studnik, położone na granicy polsko-ukraińskiej. Przed ostatnią wojną poniżej niego były żłoby do pojenia bydła, które lato spędzało w sezonowych stajniach w pobliżu. Za główny wyciek Sanu źródło to uznane zostało przez geografów z Uniwersytetu Lwowskiego w 1996 r. Wtedy odnowiono znajdujący się tu pomnik oraz ustawiono krzyż. 24 sierpnia, w piątą rocznicę proklamowania niepodległości Ukrainy, odprawiono uroczystą mszę świętą z udziałem ludności miejscowej. Prawosławny kapłan poświęcił wodę i źródło. Do ściany pomnika przymocowano tablicę. Podana tu wysokość – 950 m jest zdecydowanie zawyżona. Podstawa słupa granicznego nr 224 (a także pomnika) ma wysokość 888,6 m. Wyciek znajduje się około 1 m niżej. Ponadto w podane na pomniku współrzędne geograficzne wkradł się „czeski” błąd, tj. mamy pomyloną długość z szerokością geograficzną: 22o 52` 30„ пн ш i 49o 00` 10„сх д. Dokładne wartości koordynat geograficznych źródła Studnik wynoszą: i 22o 52` 43,2„E i 49o 00` 19,3„N.
Drugie ze źródeł położone jest w lesie Rubań, na południowy wschód od szczytu Piniaszkowego. Za główny wyciek Sanu uznane zostało przez kartografów WIG, a później, zapewne za polskimi mapami przedwojennymi, przez komisję niemiecko-sowiecką. To źródło leży najwyżej: 923 m i najbliżej głównego grzbietu karpackiego. Na źródło to, jako główny wyciek Sanu, wskazywał Z. Sikora w Płaju 32. Współrzędne źródła: 49o 00` 12,8„N i 22o 52` 24,8„E.
W listopadzie 2008 r. kol. Adam Kulewski zwrócił się do mnie z prośbą o wyjaśnienie, które ze źródeł jest głównym wyciekiem Sanu. Dysponowałem pewnymi danymi od przedwojennych mieszkańców Sianek, ale, jak okazało się później, nie były one ani pełne, ani precyzyjne.
(…) zasugerowałem mu, że można by zamieścić w przewodniku po Bieszczadach zdjęcie przedwojennego źródła Sanu, które jest w monografii Gmina Lutowiska. W odpowiedzi kol. Kulewski zwrócił mi uwagę, że zdjęcie to nijak ma się do sytuacji ukazanej na mapach przedwojennych. Zrobione jest jakby w środku wsi, obok źródła jest płot, w tle chałupa… (fot. 1). (…)
Przed kolejnym wyjazdem do Sianek przestudiowałem austriackie mapy topograficzne w skalach 1:25 000 i 1:75 000. Na wszystkich jest podpis „San Urspg.”, ale nie ma jednoznacznie postawionej sygnatury źródła. Konkretnie wyciek zlokalizowany jest na mapie katastralnej z 1853 r..
Tydzień później – 13.12.2008 r. – znaleźliśmy się ponownie w Siankach. Tym razem podjeżdżamy pod zastawę i prosimy o zgodę na dojście ścieżką ekologiczną do źródła Studnik. Ponieważ chcemy podejść dalej granicą w stronę Piniaszkowego do źródła w lesie Rubań, dowódca placówki przydziela nam dwóch żołnierzy. Z Przełęczy w ciągu kilkunastu minut jesteśmy przy źródle na granicy. Zastanawiamy się, czy pomnik nad źródłem nie stał w pierwszych latach II wojny światowej pod Piniaszkowym, przy zbiegu granic Generalnej Guberni, Rosji Sowieckiej i Węgier. Źródło w lesie Rubań jest niedaleko słupa granicznego 223. Na drzewie nad nim jest tabliczka: „Wytik riky San. 950 m”! Schodzimy z pogranicznikami na Przełęcz, odwozimy ich do Sianek i wracamy pod Diwczę. Z drogi głównej kierujemy się prosto na początek małego strumyka. Po chwili zaglądamy do stojącej tuż obok budki w iście sowieckim stylu, zbudowanej z białej cegły. Okazuje się, że jej fundamenty są ścianami zbiornika wodnego, na dnie którego bije źródło! (fot. 2).
Poziom wody w zbiorniku nie przekracza 10 cm i jest za niski, aby woda odpływała umieszczoną w ścianie rurą. Widać, że woda znalazła ujście pod fundamentem budki i ujęcie przestało funkcjonować. Znalezione pod Diwczą główne źródło Sanu znajduje się na wysokości 856 m, współrzędne: 49o 00` 26,4„N i 22o 53` 35,1„E. Warto zwrócić uwagę, że jest to źródło najbardziej wysunięte na południe i znajduje się pod wzgórzem Diwcza, gdzie dział europejski opuszcza główny grzbiet karpacki. Otoczenie wokół źródła zmieniło się nie do poznania. Nie ma śladu po stojących tu domach. Jedynie w terenie odczytać można przebieg dawnej dogi (pod drogą główną na Przełęcz). Dziś „prawdziwe” źródło Sanu wygląda wyjątkowo nieciekawie, jakby było uwięzione i zapomniane, chociaż leży obok jednej z najważniejszych dróg transkarpackich.
Niewątpliwie o tym źródle mówi Antoni Wrzosek, jeden z najwybitniejszych polskich geografów, w pracy „Z okolic Sianek i Przełęczy Użockiej”: „Tuż poniżej gościńca, o jakieś 200 m od granicy, sączy się z darni główne źródło Sanu, ujęte w grecko-katolicki krzyż. Zasilone kilkoma strugami z granicznego grzbietu, tworzy już na terenie wsi Sianki spory potoczek, który rozrasta się potem coraz bardziej, by stać się największym karpackim dopływem Wisły”. Także Mieczysław Orłowicz w swoich wspomnieniach turystycznych pisze: „…[Sianki] jest to wioska położona poniżej Przełęczy Użockiej, która swą nazwę bierze od źródeł Sanu, wypływającego spośród chat wiejskich…”. Ten sam autor w pierwszym po wojnie przewodniku po Bieszczadach charakteryzuje San „…wypływa w Siankach, między chatami wsi, cokolwiek poniżej Użockiej Przełęczy (859 m)…”. (…)