Tomasz Borucki
(fragment)
[dla celów publikacji internetowej usunięto przypisy]
Z ogólnie dziś przyjętą nazwą geograficzną Karpaty konkurował przez ponad 350 lat oronim Krępak, w kilku formach upowszechniony w XVI wieku. Na miano „skamieliny nazewniczej”, jakiego użył prof. Stanisław Rospond odnośnie do Karpat, zasługuje więc również owa dużo młodsza, ale dawno już obumarła nazwa. Jak dotąd nie udało się przekonywująco wyjaśnić przemian, jakim podlegała. Warto tedy podjąć próbę ich prześledzenia, zwłaszcza, że może się to okazać przydatne w literaturoznawstwie, gdzie interpretuje się Krępak dość sztampowo – zacieśniając do konotacji tatrzańskich. Może to być istotne również w kształtowaniu współczesnej nomenklatury geograficznej. Przyjrzyjmy się zatem jak owa nazwa funkcjonowała poprzez stulecia.
1. W piśmiennictwie i kartografii w XVI wieku
Jako karpacki oronim analizowana nazwa pojawiła się bodaj najwcześniej w formie niemieckojęzycznej w pochodzącym z roku 1537 Dictionarium Latino-Germanicum Petera Dasypodiusza, w haśle: „Carpatus mons […] Der Krummbach, Kremnitz und Semnitz, das Gebürg zwischen Polen und Ungarn”. W podobnym kontekście występuje w słownikach Reschla – Dictionarium Latino-Bohemicum (1560): „Carpatus mons, Krumbach, Kremnice a Slavonice, hory mezi Polskau a Uherskau zemi”, oraz Dictionarium Bohemico-Latinum (1562), gdzie wzorem Dictionarium Germanico-Latinum Dasypodiusza, wyeksponowano ją przed Karpatami (również dopiero upowszechniającymi się w literaturze nowożytnej). Powielają to kolejne, zawierające ptolemeuszowską nomenklaturę, dykcjonarze – aż po Nomenclator quadrilinguis Veleslavina (1598): „Krumbach, Kremnitz und Semnitz, Carpatus mons Hungariae ex Jazygibus, Metanastis et Dacis imminens et in Mysiam inferiorem ad ipsa paene Danubii excurrens, der Schneeberg”. A zatem Krumbach, Kremnitz i Semnitz to Karpaty – góry Węgierskie z Jazyckimi, Metanackimi oraz Dackimi, wznoszące się też w Myzji Niższej, aż ku samemu prawie Dunajowi; niemieckie Schneeberg, czyli „Śnieżnogóry”.
Prof. Stanisław Urbańczyk uznał za H. Braunerem, że Krumbach to nazwa dolnospiskiego miasta Krompachy przeniesiona na sąsiednie góry (podobnie jak Kremnitz i Semnitz – nazwy Kremnicy i Bańskiej Szczawnicy, górniczych miast w Rudawach Słowackich). Jej rozpowszechnienie po północnej stronie Karpat przypisuje Urbańczyk wędrówkom kupców, wywodząc stąd Krępak, który – jego zdaniem – „wolno więc […] uważać za import ze Spisza albo w ogóle twór podobnie papierowy jak Karpaty”.
Jednakże hipoteza owa opiera się na jednostronnej interpretacji fragmentarycznego materiału leksykalnego i nie jest dostatecznie osadzona w realiach topograficznych. Wszak w niemiecko-czeskich kontekstach słownikowych Krumbach odnoszony jest do gór między Polską a dawnymi Węgrami. Miasto Krompachy leży zaś w dolinie Hornadu na południowo-wschodnim krańcu Spisza, zatem z dala od granicznych łańcuchów górskich (w odległości 50 km od Tatr). A przecież w przygranicznych okolicach Spisza znajdują się jeszcze dwie inne miejscowości o blisko brzmiących nazwach – Krempach i Krempachy. Co więcej, sam Urbańczyk, objaśniając fonetyczne przejście niemieckiego Krumbach w polski Krępak, przyznał, że „Właśnie nazwa wsi polskiej świadczy, że wywodzenie Krępaku od Krumbachu nie jest tylko wymysłem etymologa”. Niewykluczone więc, że to któraś z pozostałych nazw miejscowych mogła stanowić podstawę źródłową dla oronimu (możliwe, iż równolegle z Krompachami). Założenie takie nie koliduje z tezą, że nazwa owego górniczego miasta była wyjściowa dla leksykografów z kręgu niemiecko-czeskiego (od Dasypodiusza poczynając).
* * *
Jedno z pierwszych pojawień rozpatrywanej nazwy w piśmiennictwie polskim miało miejsce w roku 1551, kiedy to wychowany w ziemi przemyskiej Marcin Bielski (ok. 1495-1575) wzmiankował w wydanej w Krakowie Kronice wszystkiego świata: „Grakus, Krok, na ten czas mianowany, był niedaleko gory Krępaku, albo Sarmatyckiej nad Wisłą”. W nazwie Krępak pobrzmiewa echem Krumbach, ale jest ona tu odnoszona do pojedynczej góry położonej „nad Wisłą”, a więc z dala od granicznego grzbietu Karpat. Jej synonim Sarmatycka, to określenie tego pasma górskiego u dawniejszych dziejopisów: Jana Długosza (1415-1480), Kallimacha (1437-1496) i Macieja Miechowity (1457-1523). Nadal w odniesieniu do pojedynczego masywu, ale umiejscowionego już na polsko-węgierskim pograniczu, analizowana nazwa występuje w słowniku Lexicon Latino-Polonicum Jana Mączyńskiego (ok. 1520-1584) wydanym w Królewcu w roku 1564: „Carpatus mons. Gora miedzy naszą Polską a Węgierską ziemią, Krępak zową niektorzy”.
