Książka pod takim tytułem stanowiąca zbiór 15 artykułów zredagowanych na podstawie prac licencjackich przygotowanych w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego ukazała się niedawno nakładem Wydawnictwa DiG. Prace licencjackie były efektem badań terenowych w dorzeczu górnego Stryja i Sanu (powyżej Turki) w latach 2005-2008. Ze względu na znaczną odległość od centrów gospodarczych oraz ciągłość osadniczą zachowało się tu wiele elementów starej kultury, co wzbudziło zainteresowanie etnografów. Badaniu podlegała współczesna rzeczywistość kulturowa tej części Bojkowszczyzny – na pograniczu z Polską oraz z obwodem zakarpackim. Rozmowy z mieszkańcami pamietającymi osobiście lub z opowiadań rodziców rzeczywistość sprzed II wojny światowej pozwalały uchwycić proces zmian w ciągu 100 lat. Prace zostały przyporządkowane do dwóch grup zatytułowanych „Nowe i stare czasy” oraz „Swojskie i obce światy”. Pierwsza grupa nawiązują do poszczególnych aspektów życia mieszkańców, a druga do aspektów przestrzennych świata Bojkowskiego w kategorii swojskości i obcości. Poziom prac licencjackich nie dorównuje typowym opracowaniom naukowym. Są to raczej szkice bądź eseje łatwo dostępne dla odbiorców nie przygotowanych fachowo do odbioru trudnych tekstów naukowych, a zainteresowanych dzisiejszym życiem mieszkańców Bojkowszczyzny i ich tradycją kulturową. Jednocześnie nie są to reportaże dziennikarskie z uproszczonymi wnioskami. Nie recenzuję każdego z artykułów, jedynie sygnalizuję zakres opracowania.
NOWE I STARE CZASY
- Barbara Dziwani „Chleb u wsiomu hołowa. O miejscu chleba w kulturze bojkowskiej”. Autorka omawia tu rolę chleba na Bojkowszczyźnie. Dzisiejszy stosunek do chleba jest kontynuacją zwyczajów opisywanych w XIX w. Pokazane są zwyczaje związane z chlebem w życiu codziennym oraz sakralnym stosunkiem do niego z okazji świąt i ważnych wydarzeń w życiu człowieka.
- Ewa Roller „Żebracy czyli młodsi bracia Jezusa Chrystusa”. Ciekawy opis funkcjonowania dużych rzesz żebraków w bardzo biednych społecznościach wsi bojkowskich. Ale zjawisko to żyje już tylko we wspomnieniach własnych lub najczęściej we wspomnieniach opowieści dziadków.
- Magdalena Zadróżna „Niewola u krowiego ogona – o pasterstwie na Bojkowszczyźnie”. Hodowla zwierząt do dzisiaj jest źródłem uzupełnienia gotówki w gospodarstwach. Jednak wypas na halach jest już zjawiskiem zamierającym. Zaskakująco wiele zwyczajów i wierzeń, związanych z tym działem gospodarki jest nadal żywych wśród współczesnych mieszkańców Bojkowszczyzny. Ciekawe są fragmenty opisujące jak hodowane zwierzęta funkcjonują w obrzędowości różnych świąt.
- Jan Pikula „Matkiw (dawn. Matków). Konflikt a tożsamość”. Historia z końca II wojny światowej ma wpływ na relacje pomiędzy mieszkańcami wsi do dzisiaj. Opuściła wtedy wieś znaczna grupa polskich mieszkańców, głównie o kultywowanych szlacheckich tradycjach rodzinnych. Na ich miejsce przesiedlono mieszkańców Beniowej i Sianek z nad górnego Sanu. W efekcie dzisiaj mieszkają tu rodziny o pochodzeniu miejscowym i przyjezdne, chłopskie i szlacheckie, wyznające prawosławie, grekokatolicyzm i katolicyzm. Ponadto część z nich deklaruje się jako Polacy, a część jako Ukraińcy. Sytuacja powyższa stworzyła skomplikowane relacje międzyludzkie w tej niewielkiej, bo liczącej120 mieszkańców wsi. Opis sytuacji jest wielce interesujący.
- Aleksandra Jelonek „Ci, którzy wyjeżdżają – ci, którzy zostają”. Wraz z odzyskaniem przez Ukrainę niepodległości na wsiach bojkowskich rozpoczął się proces migracji zarobkowych, szczególnie, że jednocześnie postępowała pauperyzacja rodzin w biednych wsiach górskich. Migracje wywołują skomplikowane skutki społeczne dla całych społeczności. Autorka przybliża je czytelnikom, jednocześnie systematyzując szereg problemów, jakie wywołuje.
SWOJSKIE I OBCE ŚWIATY
- Marta Byrska „Swiaty Weczir – narracje, doświadczenie, model etnograficznej reprezentacji”. Autorka interesowała się cyklem świąt bożonarodzeniowych i „jordańskich” na Bojkowszczyźnie. Przedstawia przebieg obchodów świątecznych wraz z wszystkimi towarzyszącymi mu obrzędami i zwyczajami. Pisząc artykuł po kilku latach po przedstawionej pracy licencjackiej podchodzi do niej krytycznie i pokazuje różne możliwości interpretacji jakie dostrzegła dopiero teraz.
- Jagoda Jabłońska „Modlitwa w życiu lokalnej wspólnoty wiernych”. W artykule autorka przedstawia różne sytuacje, w jakich pojawia się modlitwa w życiu codziennym oraz przedstawia jej znaczenie dla jednostek i dla zbiorowości. Badania dotyczyły zachowań i stosunku do modlitwy na współczesnej Bojkowszczyźnie.
- Agata Mirosz „Cykl narodzinowy i kreowanie losu dziecka”. Autorka przedstawia zwyczaje i obrzędy związane z narodzinami dziecka. Omawiany cykl obejmuje okres ciąży, poród oraz pierwsze miesiące życia dziecka. Przedstawia również możliwości kreowania dalszych losów dzieci.
- Katarzyna Kościesza „Spojrzenie z oddali – opowieści o śmierci”. Z jednej strony pokazana jest obrzędowość pogrzebowa, a z drugiej rozumienie życia i śmierci człowieka w społecznościach najuboższej części Bojkowszczyzny. Przy tym poruszany jest problem moralności człowieka, jego etyki z perspektywy śmierci. Problematyka ta pokazywana jest przez opowieści krążące pomiędzy ludźmi i pokazujące źródła egzystencji i jej wytłumaczenie oraz usprawiedliwienie.
- Agnieszka Gajc „Cmentarze na Bojkowszczyźnie jako miejsca pamięci”. Autorka przedstawia miejsce cmentarza w świadomości mieszkańców Bojkowszczyzny, zarówno w przeszłości jak i teraźniejszości. W szczególności zajmują ją takie zagadnienia jak: kultywowanie pamięci o zmarłych, dni i święta poświęcone ich pamięci, kontakty ze zmarłymi oraz krajobraz cmentarza z miejscami szczególnymi.
- Krzysztof Linnik „Sny – spotkania z tamtym światem”. Autor przybliża interpretacje snów, jakie funkcjonującą na Bojkowszczyźnie. Zajmuje się również praktykami ludowymi i religijnymi oraz czarami związanymi ze snem oraz wskazuje, że sen dla mieszkańców tych górskich wiosek może być drogą do kontaktów ze zmarłymi.
- Agata Rybus „Każdy majster szczoś znaje. Rzecz o bojkowskich cieślach”. Cieśla na Bojkowszczyźnie, poza umiejętnościami czysto praktycznymi musi mieć również kwalifikacje magiczne, pozwalające na zbudowanie budynku lub cerkwi tak, aby ludzie czuli się w nich szczęśliwie. Budowa taka to skomplikowane przedsięwzięcie, budowniczy musi zatem podejmować działania magiczno-symboliczne w trakcie budowy. Swoją wiedzę otrzymuje od starszego, powszechnie szanowanego na danym terenie majstra.
- Bartłomiej Chromik „Bohaterowie prawie mityczni. Narracje z Bojkowszczyzny”. Na podstawie opowieści mieszkańców autor przybliżył funkcjonowanie osób, uznawanych przez miejscową społeczność za osoby obdarzone nadzwyczajnymi zdolnościami. Pokazuje funkcjonowanie konkretnych znachorów, działających w tych społecznościach i rolę jaką pełnili.
- Gaweł Walczak „Historie leśne: człowiek i natura na Bojkowszczyźnie”. Autor pokazuje relacje łączące człowieka z lasem, otaczającym w większości wsie bojkowskie na podstawie opowieści o czasach minionych, żywych wśród mieszkańców do dnia dzisiejszego. Swoimi dociekaniami sięga w przeszłość do okresu międzywojennego. Las uznawany był jako siedlisko różnych groźnych zwierząt, które są bohaterami różnych opowieści. Taki las jest przeciwstawiany losowi człowieka. Las jest również siedliskiem różnych sił nadprzyrodzonych, które mogą być groźne, rzadziej przyjazne dla człowieka.
- Piotr Strojnowski „Drogi ludzi, ludzie drogi. O wędrówkach mieszkańców Bojkowszczyzny przez życie i świat”. Autor rozmawia z mieszkańcami o drogach, o tym jak wyglądały i jak służyły mieszkańcom i przyjezdnym. Wspominani są różni wędrowcy oraz historie związane z błądzeniem i rolą sił nieczystych, które wodzą nieszczęśliwych.
Juliusz Marszałek
Bojkowszczyzna. Pogranicze czasów i przestrzeni, pod redakcją Tadeusza Baraniuka, Warszawa 2020, Wydawnictwo DiG
