Tadeusz M. Trajdos, Andrzej Wielocha
(fragment)
Niniejszy materiał nie jest przewodnikiem ani monografią. Stanowi zbiór dość luźno ze sobą powiązanych informacji będących efektem zorganizowanej przez Towarzystwo Karpackie w maju 2000 r. wyprawy na teren ukraińskiego Mar-maroszu. Publikujemy go przede wszystkim dla jego walorów aktualizacyjnych i weryfikacyjnych. W dostępnych źródłach dotyczących tego terenu istnieje – delikatnie rzecz ujmując – wielkie materii pomieszanie. Większość dawnych źródeł jest nieaktualna, współczesne zaś często są niepełne, niesprawdzone czy wręcz bałamutne. Mamy więc nadzieję, że publikowany tu tekst, mimo jego przyczynkarskiego charakteru, posłuży porządkowaniu wiedzy o tej części Karpat.
Cała wschodnia część Zakarpacia to dawny węgierski komitat Marmarosz. Był to jeden z największych pod względem powierzchni komitatów. Jego północno-wschodnia granica na odcinku od przełęczy Beskid (nad Ławocznem) aż po Hnitessę pokrywała się z granicą polsko-węgierską (galicyjsko-węgierską). Zachodnia granica biegła od głównego grzbietu Karpat w rejonie przełęczy Beskid, wododziałem na Połoninę Borżawa, dalej wododziałem na Bużorę, z niej do doliny Borżawy i na Tupy w Górach Sewluskich. Na zachód od Hustu przecinała dolinę Cisy, wspinała się na grzbiet Oasz, by zaraz ponownie zejść do Cisy. Pomiędzy Wyszkowem a Welatynem (zostawiając ten ostatni po strome komitatu Ugocsa) ponownie wchodziła na grzbiet Oasz, osiągając go na wierzchołku Szerokiego Wierchu, gdzie spotykały się granice komitatów Ugocsa, Szatmar i Marmarosz. Południową granicę stanowiły grzbiety gór Oasz, Gutyj, Cyblesz, Rodniańskich i Suchard. Wschodnia wreszcie pokrywała się z granicą węgiersko-mołdawską (bukowińską), schodząc z gór Suchard w dolinę Bystrzycy, biegła do Kirlibaby, a potem w górę potoku Cibo na Kreczelę i Hnitessę.
Południowa część komitatu marmaroskiego (mniej więcej jedna trzecia) to obecnie część okręgu marmaroskiego w Rumunii, pozostała to wschodnia część zakarpackiego obwodu Ukrainy.
Jak widać granice historycznego Marmaroszu (przynajmniej północną, wschodnią i południową) w sposób naturalny wyznaczają grzbiety górskie Karpat Wschodnich, będące wododziałem dorzecza górnej Cisy. Mamy tu przegląd wszystkich geologicznych formacji, od fliszowych Beskidów w grzbie-cie głównym, reprezentowanych przez Bieszczady, Gorgany i Czarnohorę, poprzez krystaliczne Góry Marmaroskie, Rodniańskie i Suchard, aż po wulka-niczne Bużorę, Tupy, Oasz, Gutyj i Cyblesz. Równolegle do grzbietu głównego, na południe od niego, wyrastają potężne połoninne pasma Borżawy, Połoniny Krasnej i Świdowca, których południowe stoki opadają długimi, łagodnie ob-niżającymi się grzbietami w dolinę Cisy.
Centrum tej krainy zajmuje Kotlina Marmaroska z płynącą jej środkiem Cisą. Otwiera się ona w miejscu, gdzie Cisa zmienia kierunek swego biegu z południowego na zachodni i przyjmuje z lewej strony wody Wyszowa. Znaj-duje się tu kilka większych miejscowości, położonych zarówno po ukraińskiej, jak i po rumuńskiej stronie. Największe z nich to Syhot Marmaroski i Hust.
Z północy do Cisy spływają wielkie karpackie rzeki, mające źródła pod grzbietem głównym. Pierwsza z nich to Tereszwa (Tereswa, Taracz, Tarac) ze źródłami w Gorganach pod Popadią i Sywulą. Przełamuje się ona między Świdowcem i Połoniną Krasną i wpada do Cisy koło miejscowości Tereswa. Druga to Terebla (Talabor), wypływająca spod Gorganu Wyszkowskiego i Popadii i wpadająca do Cisy za Taczowem. Trzecia wreszcie to Wielka Aga (Rika, Nagy-ag) wypływająca jako Studenny pod Beskidem w Bieszczadach, opływająca od północnego wschodu połoninę Borżawa i wpadająca do Cisy w Huście.
Mieszkańcy tej krainy to dziś przede wszystkim Ukraińcy czy – jak byśmy kiedyś powiedzieli – Rusini. Oprócz nich mieszkają tu także Rumuni i Węgrzy oraz Cyganie. Niegdyś byli także Żydzi, Niemcy, Czesi i Słowacy. Kolonizacja tego terenu odbywała się niejako w dwóch płaszczyznach. Doliną Cisy z południowego zachodu postępowało osadnictwo węgierskie, góry zaś, a szczególnie obfite w pasze połoniny były domeną pasterzy rumuńskich i rusińskich. Pierwsi docierali tu ze swymi stadami z południa, drudzy z północnych stoków Karpat. Granica pomiędzy tymi dwoma żywiołami pierwotnie przebiegała nie tyle mię-dzy wsiami, ile między połoninami. Cała Czarnohora i większa część głównego grzbietu Świdowca razem z Bliźnicą były domeną Hucułów…
Integralną częścią tego artykułu jest Mapa Marmaroszu (w granicach historycznych).
)){kind=link}