Źródło Sanu – gdzie jest naprawdę? (Płaj 32)

Zbigniew Sikora

(fragment)

Czy to rzeczywiście jest jednak źródło Sanu?
Oczywistym jest fakt, iż początkiem każdej rzeki, potoku itp. jest obszar źródliskowy z którego wypływają mniej lub bardziej liczne drobne strużki, łącząc się w coraz szerszy ciek wodny. Jednak w celu formalnego określenia jego początku uwzględnia się najwyżej położony odcinek, niosący największą ilość wody i  mający największą długość. W XIX w. austriaccy kartografowie za początek Sanu uznali dzisiejszy potok Niedźwiedzi spływający z przełęczy Żydowski Beskid i północnych stoków Opołonka. Dopiero na początku XX w. ostatecznie ustalono, iż San wypływa w pobliżu przełęczy Użockiej. Naukowe opracowania geograficzne lokalizują źródła Sanu w następujący sposób: „na wsch. stokach Piniaszkowego, na pd. od wsi Sianki, na terytorium Ukrainy”.

Literatura turystyczna również określa początek Sanu jednoznacznie. Władysław Krygowski w przewodniku „Bieszczady” pisze: „San, najdłuższa rzeka Bieszczadów, sięga licznymi źródłami przełęczy Użockiej i Opołonka w głównym grzbiecie Karpat (dł. biegu ok. 444 km)” precyzując dalej  „kilkaset metrów poniżej źródeł (…), aż do wielkiego zakola na wsch. od Smolnika stanowi granicę państwową polsko-radziecką”  i w innym miejscu „Same źródła Sanu zwane wykapami znajdują się kilkaset metrów poza granicą państwową Polski”. Stanisław Kłos nadmienia: „San, jedna z najpiękniejszych rzek Polski (…) bierze swój początek w Bieszczadach, w rejonie nie zamieszkanej obecnie miejscowości Sianki (…), tuż poza granicą państwa ze Związkiem Radzieckim”. Z kontekstu wynika, iż określenie „tuż poza granicą” nie oznacza pasa granicznego, lecz raczej najbliższą okolicę Przełęczy Użockiej.

Mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1935 roku wyraźnie wskazują źródło Sanu po ukraińskiej stronie dzisiejszej granicy. Także mapa  „Bieszczady” PPWK z 1978 roku (i kolejne jej wydania), lokalizuje źródło na terenie ZSRR czyli dzisiejszej niepodległej Ukrainy.
Na obelisku umieszczono tabliczkę z inskrypcją:

Informacja o położeniu „oficjalnego” źródła na wysokości 950 m npm, także pośrednio świadczy o innej lokalizacji początku rzeki – w pobliżu kulminacji Piniaszkowego (960 m npm). Źródło przy obelisku w rzeczywistości  znajduje się znacznie niżej, na wysokości ok. 880 m npm. Rzeczywiste źródło Sanu leży ok.  300 m na południowy zachód od obelisku i tworzy strugę, wzdłuż której wiedzie zielony szlak turystyczny ukraińskiego Użańskiego Parku Narodowego z Przełęczy Użockiej przez Opołonek, Stińską na Kińczyk Bukowski (notabene są to szczyty praktycznie niedostępne od strony polskiej).

Traktat graniczny Polski ze Związkiem Radzieckim z 1945 roku, mówi o wytyczeniu wspólnej granicy od źródeł, wzdłuż górnego biegu Sanu. Niestety wszystko wskazuje na to, że wytyczono ją od źródła pierwszego lewego dopływu. W ten sposób Polska utraciła dodatkowo kilka hektarów terytorium. Przesunięcie granicy z właściwego Sanu na ten dopływ miało prawdopodobnie na celu oddalenie jej od strategicznej Przełęczy Użockiej i przebiegającej tam linii kolejowej. Być może było to ustępstwo, pozwalające zachować w granicach Polski całe Bieszczady Zachodnie, ponieważ w 1945 roku w trakcie prac komisji delimitacyjnej Rosjanie wysunęli żądanie przesunięcia granicy w kierunku zachodnim, na dolinę Solinki, w celu „wyrównania i skrócenia” wspólnej granicy. Pamiętajmy, iż do 1951 roku granica  z ZSRR biegła wzdłuż Sanu, aż do góry Jawor (obecnie nad Jeziorem Solińskim), wobec czego polskie Bieszczady bardzo ostrym klinem wcinały się w terytorium ZSRR.

Warto dodać, że zmiany terytorialne powstałe w rejonie Przełęczy Użockiej po II Wojnie Światowej do dziś mają odzwierciedlenie w podziale administracyjnym Ukrainy. Obwód zakarpacki obejmuje tereny należące przed wojną do Czechosłowacji, natomiast  obwód lwowski – do Polski. W rejonie przełęczy, pomiędzy Piniaszkowym a miejscem zwanym Dziwczami (lub Diwczą) obwód lwowski wcina się pasem długości ok. 1,5 km i szerokości ok. 0,5 km pomiędzy obszar Polski i obwód zakarpacki. Jest to widoczne na mapie wydawnictwa Ruthenus z 2005 r. Przed wojną przejście graniczne pomiędzy Polską a Czechosłowacją znajdowało się trochę na północ, bliżej przełęczy, poniżej współczesnego drogowego punktu kontrolnego milicji ukraińskiej.

Udostępnienie turystom z Polski szlaku wiodącego do obelisku wymaga upowszechnienia wiedzy na temat położenia jego rzeczywistego źródła. Bieszczadzki Park Narodowy powinien zamieścić tę informację na tablicy umieszczonej na końcu ścieżki historyczno-przyrodniczej. W przeciwnym razie mający zaledwie kilkunastoletnią historię ukraiński obelisk utrwali w świadomości turystów i krajoznawców błędne wyobrażenia dotyczące początku Sanu.