Proces rozwoju świadomości etnicznej, aktualna sytuacja i perspektywy przetrwania
Helena Duć-Fajfer
(fragment)
I. Stan świadomości etnicznej Łemków przed wysiedleniem
Łemkowie, jako jedna z grup Rusinów żyjących w Karpatach, przez wiele wieków zamieszkiwali prawie niezmienne terytorium, które klinem o podstawie opartej mniej więcej na zlewiskach rzek Osławy i Laborca i z wierzchołkiem prawie pod Tatrami, w Osturni, rozlokowane było między ziemiami polskimi i słowackimi.1 Po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej, Łemkowie zostali rozdzieleni polsko-czechosłowacką granicą państwową. Ich próby przeciwstawienia się temu nie powiodły się2 i od lat dwudziestych naszego stulecia historia przysądziła Łemkom po pomocnej stronie Karpat życie w obrębie państwa polskiego na prawach, jakich im ono udzielało. Od tego czasu dzieje Łemków w Polsce rozwijają się swoim porządkiem, w znacznej mierze odmiennym od tego, jaki jest charakterystyczny dla dziejów innych rusińskich grup w Karpatach.
Jest to historia grupy liczącej około 150000 osób,3 do 1944 r. zamieszkujących zwarcie około 170 wsi i kilka miasteczek, a w latach 1944-1947 wysiedlonych ze swojego etnicznego terytorium w Karpatach. Wysiedlenie jest faktem całkowicie determinującym najnowszą historię Łemków. W jego wyniku przerzucono na terytorium Ukrainy w latach 1944-1946 65-70% Łemków, a w roku 1947 przesiedlono na poniemieckie ziemie zachodniej i północnej Polski pozostałych 30-35%, mocno opierających się przeciw wyjazdowi na Ukrainę. Niniejszy szkic będzie dotyczył tylko dziejów tej grupy, która pozostała w granicach PRL w stanie całkowitego rozproszenia pomiędzy polską ludnością i która do chwili obecnej próbuje bronić się przed asymilacją etniczną, na którą została skazana decyzją o wysiedleniu. Dla zrozumienia różnych procesów i antyasymilatorskich mechanizmów obronnych, jakie działają wśród Łemków w Polsce, trzeba pokrótce scharakteryzować stan ich świadomości etnicznej przed wysiedleniem.
Łemkowszczyzna, jako wsunięty między zachodniosłowiańskie kultury klin ruskiego osadnictwa, podlegała silnym wpływom tych kultur. Łemkowie, którzy sami siebie nazywali Rusnakami, bronili się przed tymi wpływami dużym konserwatyzmem i pasywnym negatywizmem wobec dominującej pol-skiej kultury i religii rzymskokatolickiej. Źródłem, a zarazem konsekwencją takiej postawy, był charakterystyczny typ łemkowskiej, zamkniętej na „nowinki” mentalności, tradycjonalizm i silne przywiązanie do swoich swiatyja swiatych. Podstawowymi świętościami Łemków były — w przeciwstawieniu do polskich — „ruska wiara”, „ruski język” i ojczysta „ruska ziemia” — Karpaty. W sferze tych wartości niedopuszczalne były żadne świadome zmiany (stąd z takim oporem przyjmowało się na Łemkowszczyźnie wyznanie greckokatolickie — największy protest budziły latynizujące zmiany w liturgii,4 stąd też mowa Łemków zachowała tyle archaicznych cech). Nie dziwi w tym kontekście fakt, że kiedy w XIX w. na Łemkowszczyznę, jako terytorium przejściowe kulturowo i z niewykrystalizowaną świadomością narodową, roz-poczęła się silna ekspansja różnych narodowych programów i orientacji, największą szansę miały te, które najbardziej odpowiadały konserwatywnemu, „ruskiemu” poczuciu Łemków. Stąd tak mocno i tak długo trwało na Łemkowszczyźnie tradycjonalistyczne starorusiństwo czy rusofilstwo. Przez długi czas były to kierunki całkowicie dominujące wśród Łemków. Ale wobec faktu, że bazowały one na bardzo szerokim, jeszcze przednarodowym pojęciu „ruskości”, po pewnym czasie stanęła, zwłaszcza przed łemkowską inteligencją, konieczność wyboru bardziej precyzyjnego, nowoczesnego kierunku narodowego. Spośród orientacji narodowych, które rozpoczęły swoją ekspansję na Łemkowszczyznę, obiektywnie największe szansę powinna była mieć „narodnicka” orientacja ukraińska, która pod koniec XIX w. zdecydowanie panowała w całej Galicji Wschodniej. Na Łemkowszczyźnie proces rozwoju narodowego przebiegał jednak w sposób osobliwy. Przeszkodą dla rozwoju ukraińskiej idei narodowej było głównie to, że — w ocenie konserwatywnych Rusnaków-Łemków — „narodnicy” zdradzili ruskie ideały, wyrzekli się ruskiego imienia, tradycyjnych ruskich symboli i propagowali separatyzm od „wszechruskiej jedności”. To stanowisko łemkowskiej inteligencji podtrzy-mywane było także przez agitację rusofilską. Dlatego też przez wiele lat dla ukraińskich działaczy Łemkowszczyzna wydawała się niemożliwym do zdo-bycia bastionem „twardych Rusinów” i rusofili.5
Ukraińskie wpływy jednak się rozszerzały i — choć powoli i z wielkimi oporami — zaczęły pod koniec XIX w. docierać i na Łemkowszczyznę. Łemkowska inteligencja kształciła się w Przemyślu i Lwowie, zdecydowana jej większość nadal pozostawała przy orientacji staroruskiej, ale niektórzy jej przedstawiciele poczęli sympatyzować z ruchem narodnickim. Od 1896 r. (nominowanie na biskupa przemyskiego Konstantyna Czechowicza) w eparchii przemyskiej „rozpoczęła się świadoma i konsekwentna ukrainizacja kleru i parafii, w wyniku której zaszły dalekosiężne zmiany w obsadzaniu parafii na Łemkowszczyźnie i w przyjmowaniu kandydatów do stanu duchownego z Łemkowszczyzny”.6 Do „oświecającej i uświadamiającej” akcji na Łemkowszczyźnie przystąpiła też z początkiem naszego stulecia „Proświta” oraz różne instytucje spółdzielcze i gospodarcze.7
Jednocześnie niektóre jednostki spośród łemkowskiej inteligencji, dostrzegając ogólne zasady narodowego przebudzenia wśród narodów imperium austro-węgierskiego, zaczęły te zasady przymierzać i do swojej węższej grupy, którą wyodrębniali jako najbliższą spośród innych ruskich narodów. Wśród galicyjskich Łemków ogromną rolę odegrało w tym procesie narodowe przebudzenie Rusinów karpackich po stronie węgierskiej. Prace etnografów i językoznawców8 przyczyniły się do dokładnego określenia specyficznych cech łemkowskiej kultury oraz sprecyzowania terytorialnych granic obszaru łemkowskiego.9 W literaturze coraz częściej zaczyna być stosowane określenie „Łemko” i nie można zupełnie odmówić racji stwierdzeniu Krzysztofa Nowakowskiego, że „mniej więcej w tym samym czasie (…) zaczął się »rodzić« naród ukraiński i separatyzm łemkowski”.10 Początkowo ten łemkowski ruch narodowy był ściśle związany ze starorusiństwem czy rusofilstwem (zależnie od kierunku ewolucji). Odzwierciedleniem opisanego stanu narodowej świadomości wśród Łemków były ich próby decydowania o swojej politycznej przyszłości po rozpadzie Austro-Węgier, zgodnie z tezą Wilsona o prawie narodów do samostanowienia.
Na wschodniej Łemkowszczyźnie, w Wisłoku Wielkim w listopadzie 1918 r. zorganizowała się pod przywództwem ks. Pantelejmona Szpylki tzw. Republika Komańczańska, która deklarowała przyłączenie do Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Utrzymała się ona do stycznia 1919 r.11
Na Łemkowszczyźnie zachodniej i środkowej, gdzie całkowicie domino-wały orientacje staroruska i rusofilska, w grudniu 1918 we Florynce ogłoszono powstanie Ruskiej Republiki Narodowej. Przetrwała ona do marca 1920 r.12 O przeplataniu się w tym regionie orientacji staroruskiej, rusofilskiej i karpatoruskiej13 świadczy ewolucja politycznego programu rządu Republiki. Kiedy idea przyłączenia się do Rosji (zgodnie z koncepcją rusofilska) okazała się nierealna, aktywiści, którzy jeszcze na pierwszym wiecu we Florynce oświadczyli, że „naród ruski, który zamieszkuje terytorium Galicji po San, Poprad i Dunajec, południowe zbocza Karpat i Bukowinę na północ od Seretu, uroczyście wyraża wolę należenia do wspólnego politycznego organizmu, a protestuje przeciw pretensjom Polaków i Węgrów do wymienionych ziem”,14 poczęli dążyć do przyłączenia niepodzielonej Karpackiej Rusi do Czechosłowacji. „Wydarzenia z lat 1918-1920 na Łemkowszczyźnie pokazały, że Łemkowie czują potrzebę decydowania o swoim losie, mają świadomość wspólnoty z braćmi zamieszkującymi południowe stoki Karpat i dążą do niepodzielności łemkowskiego obszaru etnicznego. Jeśli chodzi 0 orientację polityczną dominującą wśród ludzi beskidzkich wiosek, to zdecydowanie królowała orientacja starorusko-moskalofilska. Kierunek ukraiński był bardzo słaby, za wyjątkiem powiatu sanockiego, i ograniczał się do jednostek (nauczyciele, duchowni, adwokaci)”.15
W takim to stanie etnicznej świadomości wkroczyła Łemkowszczyzna w lata międzywojenne, które były okresem ostrej walki pomiędzy ruskim i ukraińskim kierunkiem narodowym. Prowadzona ona była na płaszczyźnie religijnej, językowej, oświatowej, gospodarczej i innych. (…)
1 Dokładniejsze encyklopedyczne dane na temat Łemków — patrz H. Duć-Fajfer: Łemky w Polszczy (Łemkowie w Polsce), [w:] Maguty’91, Warszawa 1992, ss. 11-52. Ten sam tekst w języku angielskim [w:] P. R. Magocsi (red.), The Persistance ofRegional Cultures: Rusyns and Ukrainians in their Carpathian Homeland and Abroad, New York 1993, ss. 83-103. Tam również odesłanie do szerszej bibliografii.
2 A. Kwilecki: Fragmenty najnowszej historii Łemków. [W:] Rocznik Sądecki, VIII, Nowy Sącz 1967, ss. 247-290, zwł. 254-257. — B. Horbal: Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie zachodniej i środkowej w latach 1918-1921 (maszynopis). — P. R. Magocsi: The Ukrainian Question between Poland and Czechoslovakia: the Lemko-Rusyn Republic (1918-1920) and Political Thought in Western Rus-Ukraine. [W:] Nationalities Papers, Vol. XXI, No 2, New York 1993, ss. 95-107.
3 W. Maściuch określa liczbę Łemków w 1934 r. na 131984 osoby (W. Maściuch: Pro Łemkiwszczynu. [W:] „Nyva” nr 3/1934). Uwzględniając przyrost naturalny można szacować, że w 1944 r. było ok. 150 rys. Łemków.
4 S. Szach: Mii Sjanom i Dunajcom. Spomyn. Czast I, Monachium 1960, ss. 109-113.
s J. Tkrnowycz: Ilustrowana istońja Łemkiwszczyny. Lwów 1936, ss. 246-247.
6 S. Szach, op.cit., s. 316. Ten i następne cytaty w tłumaczeniu autorki.
7 J. Tarnowycz, op.cit., ss. 224-225.
s Przykładowo można wymienić prace J. Łewyckiego (Grammatic der ruthenischen oder kleinrussichen Sprache in Galizien, Przemyśl 1834), A. I. Torońskiego (Rusyny-Łemky, „Zorja Hafyckaja” 1860, ss. 389-428), S. Udzieli (Rozsiedlenie się Łemków, „Wisła” t. III, Kraków 1889, ss. 654-660).
9 Np. Władymir Chylak często używa określenia „Łemkowska Ruś”, a Mychaił Astrjab stara się dowieść odrębności języka Łemków zarówno od rosyjskiego, jak i ukraińskiego (M. Astrjab: Kilka śliw o łemkiwskij besidi, „Uczytel” Nr 45-51, Lwiw 1871).
10 K. Z. Nowakowski: Sytuacja polityczna na Łemkowszczyźnie w latach 1918-1939. [W:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, cz. I, Rzeszów 1992, ss. 313-350, tu 314.
11 F. Kokowśkyj: Łemkiwśki repubłyky w 1918-1919 rokach. [W:] htorycznyj Kałendar-Almanach „Czerwonoji Kałyny” na 1935 rik, Lwiw 1935, ss. 115-117. — J. Tarnowycz, op. cit., ss. 251-255. — P. Szpylka: Wyzwolni zmahannja Schidnioji Łemkiwszczyny u 1918 r. [W:] Łemkiwskij kałendar na 1967 rik, Tbronto-Passaic 1967, ss. 19-45. — T. A. Olszański: Bieszczady 1918-1919. Warszawa 1984, ss. 41-52. — I. Hwat’: Istorija piwnicznoji Łemkiwszczyny do wyhnannja Łemkiw. [W:] B. Struminśkyj (red.), Łemkiwszczyna — zemlja, Ijudy, istorija, kultura, t. I, Nowy Jork 1988, ss. 149-212, tu 179-186. — K. Z. Nowakowski, op. cit., ss. 317-321.
12 Por. przypisy 2 i 11. Także: I. Krasowski: Zachidniołemkiwśka Respubłyka. [W:] „Nasze Słowo” nr 48/1980, s. 4. — T. A. Olszański: Ruska Ludowa Republika Łemków. [W:] Magury’88, Warszawa 1988, ss. 44-52.
13 Terminologia może się wydawać zagmatwana, ponieważ w miarę ewolucji pewnych zjawisk zmieniały się ich nazwy. Długo utrzymywały się podwójne czy nawet potrójne określenia dla tych samych procesów. Na Łemkowszczyźnie określenie „ruski” było ostro przeciwstawne najpierw jedynie określeniu „polski”, potem także określeniu „ukraiński”. Terminy „rusofilski” i „staroruski” odnoszą się do kierunków bazujących na najszerszym pojęciu Rusi (Wszechrusi). Przy czym ideologia rusofilska za polityczną i kulturową dominantę Rusi uważała Rosję, starorusini bardziej koncentrowali się na ruskich ziemiach pod zwierzch-nictwem Austrii. Terminy „karpatoruski”, „rusnacki” i „łemkowski” odnoszą się do ziem ruskich w Karpatach, na Łemkowszczyźnie używane są prawie synonimicznie.
14 Iz Łemkowszczyny. „Prykarpatskaja Ruś” nr 1, 25.12.1918 (cyt. za: B. Horbal, Działalność polityczna…, op.cit., s. 4).
15 K. Z. Nowakowski, op.cit., s. 321.
